وقف، گامى در گسترش علم

یکى از سنّت هاى حسنه اى که واقفان آگاه وعلم دوست بدان پرداختهاند، وقف بخشى از املاک یا دارائی هاى خود براى گسترش علم بوده است . بدین ترتیب که غالبآ مکان پر درآمدى را جهت تدوین کتاب واستنساخ نسخه هاى خطى وقف میکردند تا از در آمد موقوفه این کتابها تهیه گردند.

ظاهرآ انتخاب عناوین کتب جهت استنساخ ، وخرید نسخههاى خطى از پیش تهیه شده ، زیر نظر متولّى این موقوفات بوده است که به کاتبان آگاه به این فن سفارش تکثیر نسخهاى را میداده ، یا افراد نسخه شناس را جهت خرید کتابهاى مورد احتیاج مأمور میکرده است .
این گونه موقوفات عمومآ وقف بر مکان خاص نبوده است وگاهى آن را بر عموم شیعه اثنى عشریه وقف نموده اند، وگاهى بر دانشجویان وطالبان علمى که قابلیت استفاده از آن کتاب را داشته باشند وقف، وگاه طلّاب شهر خاصى مدّ نظر بودهاند.
بر کتاب دوستان وعارفان به نسخ خطى، پوشیده نیست که قبل از پیدایش صنعت چاپ ، این امر خیر از چه اهمیتى بر خوردار بوده تا طلّاب ودانش جویان به آسانى به مصادرى که احتیاج دارند دسترسى پیدا کنند.
در هنگام فهرست نویسى نسخههاى خطى کتابخانههاى مختلف ایران ومراجعه به برخى از فهارس ، به بخشى از این دست نسخههاى خطى برخورده ام که از در آمد مکانى؛ استنساخ یا خریدارى شدهاند که در مقاله حاضر به معرفى این نسخهها ومکان وجود آنها وواقفان ومتولیان آن پرداخته تا ذکر جمیلى باشد از تمامى آنان که در این راه قدم نهاده و تذکّرى باشد برای واقفان حال که امروزه نیز میتوان اقداماتى در این راه انجام داد وبا تأسیس کتابخانه ، حمایت از چاپ کتابهاى علمى ، پشتیبانى از مؤسّسات علمى ، خرید کتابهاى چاپى و توزیع رایگان آن در مناطق محروم و در بین تشنگان علم ، ودهها راه دیگر و نام نیکو از خود به یادگار گذاشت .
در این نوشتار درباره هر یک از موقوفات به طور جداگانه بحث وبررسى شده ووقفنامهها به ترتیب تاریخ قمرى تنظیم گردیده است . این اختصار «مشتی است که نمونه خروار می باشد»، والّا نسخههاى بسیارى در گوشه وکنار این مملکت وجود دارند که این وقفنامهها بر آن ثبت شده واز این راه وقف شده اند.
الف: حمام نقش جهان اصفهان

در وقفنامههاى موجود، این حمام را واقع در اراضى نقش جهان (میدان امام (ره)) واز موقوفات شاه سلیمان صفوى معرفى نمودهاند، ولى آیا این حمام از ساختمانهایى است که به دستور او ساخته شده است ؟ یا همان حمام معروف شاه عباس کبیر صفوى بوده است که در حدود سال 1012 بناى آن به اتمام رسیده وبه سال 1013 توسط وى با تمام میدان نقش جهان وچهار بازار وکاروانسرا وقف شده است ؟
مشهور این است که این حمام به دستور شاه سلیمان صفوى در ابتداى بازار واقع در میدان امام (ره) اصفهان ودر نزدیکى مدرسه ملا عبدالله تسترى ساخته شده است واز تاریخ به سلطنت رسیدن شاه سلیمان در سال 1077 هـ ق وآغازین وقفنامهاى که در اختیار است چنین بر میآید که بین سالهاى 1077 ـ 1092هـ ق ساخته شده است .
شاه سلیمان در آمد حاصله از این حمام را وقف استنساخ وتکثیر نسخههاى خطى نموده است ودر طى سالیان دراز براى این موقوفه متولیانى در نظر گرفته که عادتآ از عالمان طراز اول اصفهان به حساب میآمدهاند.
طبق مدارک موجود، اولین متولى این موقوفه ، مرحوم علامه ملا محمدباقر مجلسى (ره) است که به سال 1098هـ ق از طرف شاه سلیمان صفوى به مقام شیخ الاسلامى اصفهان رسیده است ، ولى از خلال مدارک چنین بر میآید که علامه مجلسى(ره) قبل از رسیدن به این مقام نیز عهده دار تولیت این موقوفه بوده است .
در اکثر وقفنامههاى موجود، علامه مجلسى(ره) خود را متولى وپس از خود تولیت را با کسى دانسته که وى او را به تولیت موقوفات خود معین میکند، ودر یک مورد ملا محمد تنکابنى (ظاهرآ محمد بن عبدالفتاح سراب تنکابنى ) را به مقام تولیت برگزیده وپس از وى امور تولیت را واگذار به تعیین او نموده است .
امّا نسخه هایى که در زمان تولیت علامه مجلسى(ره) از در آمد این حمام وقف شده است به ترتیب تاریخى بدین قرارند :
1 ـ نسخه شماره (16) کتابخانه حاج آقا هادى نجفى در اصفهان ، کتاب «کشف المراد» تألیف علامه حلى حسن بن یوسف بن مطهر(ره)، کاتب آن نا مشخص ودر سده یازدهم کتابت شده است .
وقفنامه این کتاب به سال 1093 به خطى غیر خط علامه مجلسى(ره) کتابت شده است وفقط سه سطر پایانى به خط اوست ومهر بیضوى وى «محمدباقر العلوم » در پایین صفحه دیده
می شود. بخشى از وقفنامه آسیب دیده ولى با استفاده از دیگر وقفنامهها متن آن چنین است :
هوالواقف على الضمائر
بسم الله الرحمن الرحیم
اَلْحَمْدُلِلّهِ وَسَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذینَ اصْطَفى.
أمّا بَعْدُ: فَهذاَ الْکِتابُ المُسْتَطاب مِمّا عَمِلَ وَصَنَعَ واسْتَنْسَخَ مِن نِماءِ الحَمّامِ الْواقِعِ فی أراضى نَقْشِجَهان بِبَلْدَةِ أِصْفَهان مِنْ أوْقافِ السُّلْطانِ الأَعْظَمِ وَالْخاقانِ الْأَعْدَل الْأَکْرَمِ ، مُحْیی مَراسِم الشَّریعَةِ الغَرّاء، مُشَیِّدُ قَواعِدِ المِلَّةِ الْبَیْضاء، فَرْعُ الشَجَرَةِ الطَیِّبَةِ النَبَویَّة ، غُصْنِ الدَوْحَةِ العِلیَّةِ العَلَویَّة ، مُمَهّدُ أَساسِ الدّین المُبین ، وَمُرَوّجُ آثار آبائِهِ الطّاهرینَ ، أَعْنی السُّلطانِ بْنِ السّلطان ، وَالْخاقانِ بْنِ الْخاقان ، أَبَا الْمُظَفَّرِ سُلْطانْ سُلِیْمانِ الْموُسَویِّ الصَفَویّ بَهادُرْ خان شَدَّاللهُ أَطْنابَ دَوْلَتِهِ بِأَوْتادِ الخُلُود، وَزَیَّنَ سَریرَ سَلْطَنَتِهِ بِدُرَرَ العِزِّ وَالسّعوُد.
فَوَقفْتُهُ بِأمرِهِ الْأَعْلى علَى الشّیعَةِ الْإمامِیَّةَ الْاِثنى عَشَریةِ وَقْفآً بَتآً بَتَلاً لا یُباعُ وَلا یَشْتَرى وَلا یُوهَبُ وَلا یَحْبِسُ عَنْ مُسْتَحَقِّهِ ، وَجَعَلْتُ تَوْلِیَتَهُ وَالنَظَرَ فیه لِنَفْسی ، ثُمّ لِمَنْ عَیَّنْتُهُ لَتَوْلِیَةِ أَوْقافی ، ثُمَّ لِمَنْ عَیَّنَهُ هذا الْمُتَوَلّی وَهکَذا، ثُمَّ إلَى الْعالِمِ الْمُحَدِّثِ الصّالِحِ الْمُتَوَطِّنِ بِبَلْدَةِ أصْفَهان ، وَمَع التشاح إلى مَنْ أَخْرَجَتْه الْقُرْعَة مِنْهُمْ ( فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما اِثمُهُ عَلَى الَّذینَ یُبَدِّلُونَهُ )، وَکَتَب الدّاعی لِخُلُودِ الدَوْلَةِ القاهِرَةِ مُحَمَدباقِرِ بْنِ مُحَمَّدْتَقیِّ الْمَجْلِسِی فی شَهْرِ رَجَبْ لِسَنَةِ ثَلاثُ وَتِسعینَ بَعْدَ الْأَلْف ، وَالْحَمدُ للهِ أَوَّلاً وَآخِرآً، وَصلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَعِتْرَتِهِ الْأَکْرَمین .
2 ـ نسخه «بحار الأنوار» علامه مجلسى(ره) موجود در کتابخانه أمیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف (کتابخانه علامه امینى(ره) )، بخشى از کتاب الصلاة را دارا وکتابت سده یازدهم میباشد.
متن این وقفنامه که به سال 1094 نگارش یافته چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
اَلْحَمْدُللهِ وَسَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذینَ اصْطَفى .
أمّا بَعْدُ: فَهذاَ الْکِتابُ المُسْتَطاب مِمّا عَمِلَ وَصَنَعَ واسْتَنْسَخَ مِن نِماءِ الحَمّامِ الْواقِعِ فی أراضى نَقْشِجَهان بِبَلْدَةِ أِصْفَهان مِنْ أوْقافِ السُّلْطانِ الأَعْظَمِ وَالْخاقانِ الْأَعْدَل الْأَکْرَمِ ، مَلَجَأِ الْأکاسِرة وَ مَلاذِ الْقَیاصِرة، کَهْفِ طَوائِفِ الْأُمَمْ، مَولَی مُلُوکِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَم، ناصِبِ رایاتِ الْعَدْلِ وَ الْاِنْصاف، ماحی آثارِ الْجَوْرِ وَ الْاِعْتِساف، مُحْیی مَراسِم الشَّریعَةِ الغَرّاء، مُشَیِّدُ قَواعِدِ المِلَّةِ الْبَیْضاء، فَرْعُ الشَجَرَةِ الطَیِّبَةِ النَبَویَّة ، غُصْنِ الدَوْحَةِ العِلیَّةِ العَلَویَّة ، مُمَهّدُ أَساسِ الدّین المُبین ، وَمُرَوّجُ آثار آبائِهِ الطّاهرینَ ، أَعْنی السُّلطانِ بْنِ السّلطان ، وَالْخاقانِ بْنِ الْخاقان ، أَبَا الْمُظَفَّرِ سُلْطانْ سُلِیْمانِ الْموُسَویِّ الصَفَویّ بَهادُرْ خان شَدَّاللهُ أَطْنابَ دَوْلَتِهِ بِأَوْتادِ الخُلُود، وَزَیَّنَ سَریرَ سَلْطَنَتِهِ بِدُرَرَ العِزِّ وَالسّعوُد.
فَوَقفْتُهُ بِأمرِهِ الْأَعْلى علَى الشّیعَةِ الْإمامِیَّةَ الْاِثنى عَشَریةِ وَقْفآً بَتآً بَتَلاً لا یُباعُ وَلا یَشْتَرى وَلا یُوهَبُ وَلا یَحْبِسُ عَنْ مُسْتَحَقِّهِ ، وَجَعَلْتُ تَوْلِیَتَهُ وَالنَظَرَ فیه لِلْمَوْلی الْفاضِلِ الْکامِلِ الْمُحَقِقِ الْمُدَقِّقِ العَلّامة الوَرَع التَّقِیّ النَّقِیّ الزَّکِیِّ الرَّضِیِّ الْبَهِیِّ مَوْلانا مُحَمَّد اَلتُّنِکابُنی أَدامَ اللهُ تَعالى بَرَکاتُ اِفاداتِهِ ، ثُمَّ لِمَنْ عَیَّنَهُ هذاَ الْمَولى الْجَلیل ، ثَمَّ لِلْعالِمِ الصّالِحِ الْمُحَدِّثِ الْمُتَوَطِنِ فی مَحْروسَةِ أِصْفهان ، وَمَع التشاح إلى مَنْ أَخْرَجَتْهُ الْقُرْعَةَ مِنْهُمْ ( فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعدَ ما سِمَعَهُ فَإِنَّما اِثمُهُ عَلى الَّذینَ یُبَدِّلُونَهُ ). وَکَتَب الدّاعی لِخُلوُدِ الدَوْلَةِ الْقاهِرَةِ مُحَمَّدباقر بْنِ محمدتَقیِّ الْمَجلِسی عَفی عَنْهُما فِی شَهْرِ ذِی الْحَجَّةِ سَنَةُ أَرْبَع وَتِسعین بَعْدَ الْأَلْفَ الْهِجْرِیَّة ، اَلْحَمْدُللِّهِ أَوَّلاً وَآخِرآً، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَیِّد الْمُرسَلینَ مُحَمَّدٍ وَعِتْرَتِهِ الْأکْرَمین.
3 ـ نسخه شماره (95) کتابخانه الزهراء سلام الله علیها اصفهان ، کتاب «ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد» ملا محمدباقر بن محمدمؤمن محقق سبزوارى مشتمل بر کتاب الزکات ، کتابت سال 1088 هـ ق، وقفنامه کتاب به سال 1094هـ ق چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله وسلام على عباده الذین اصطفى .
أمّا بعد: فهذا الکتاب المستطاب ممّا عمل وصنع واستنسخ من نماء الحمام الواقع فی أراضی نقشجهان ببلدة أصفهان ، من أوقاف السلطان الأعظم والخاقان الأعدل الأکرم ، محیی مراسم الشریعة الغرّاء، مشیّد قواعد الملّة البیضاء، فرع الشجرة الطیبة النبویة ، غصن الدوحة العلیة العلویّة ، ممهّد أساس الدین المبین ومروّج آثار آبائه الطاهرین ، أعنی السلطان بن السلطان ، والخاقان بن الخاقان سلطان سلیمان الموسوی الصفوی بهادر خان شدّالله أطناب دولته بأوتاد الخلود وزیّن سریر سلطنته بدرر العزّ والسعود.
فوقفته بأمره الأعلى على الشیعة الإمامیة الإثنى عشریة وقفآ بتآ بتلا لا یباع ولا یشترى ولا یوهب ولا یحبس عن مستحقّه ، وعلى من أخذه أن لا یحبسه مع عدم حاجته إلیه ، وأن یرده إلى المتولی أو من یقوم مقامه فی کلّ ستّة أشهر مرّة ، ومع قضاء وطره یأخذ بإذن جدید.
وجعلت تولیته والنظر فیه لنفسی ، ثمّ لمن عیّنته لتولیة أوقافی ، ثمّ لمن عیّنه هذا المتولی وهکذا، ثمّ إلى العالم المحدّث الصالح المتوطن ببلدة أصفهان ، ومع التشاح إلى من أخرجته القرعة منهم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه )، وکتب الداعی لخلود الدولة القاهرة محمدباقر بن محمدتقی المجلسی عفی عنهما فی شهر رمضان المبارک لسنة أربع وتسعین بعد الألف ، والحمد لله أوّلا وآخرآ، وصلّى الله على سیّد المرسلین محمّد وعترته الأکرمین .
4 ـ نسخه شماره (1786) دانشگاه تهران ، کتاب «نوادر الحکمة » از مؤلفى مجهول وکتابت سده یازدهم .
وقفنامه این کتاب که به سال 1095هـ ق نوشته شده همانند نسخه قبل میباشد که از ذکر آن خوددارى شد.
5 ـ نسخه شماره (523) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، بخشى از مثالب «بحار الأنوار» علامه مجلسى است که در سده یازدهم کتابت شده است .
وقفنامه کتاب حاضر به سال 1100هـ ق نوشته شده ودقیقآ همانند متن وقفنامه شماره 3 میباشد.
6 ـ نسخه شماره (6669) کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران ، کتاب «الاحکام النبویة فى الصناعة الطبیة » ابوالحسن على بن عبدالکریم طرخان حموى است که به خط محمداشرف بن زین الدین به سال 1107هـ ق کتابت شده است .
وقفنامه این کتاب به سال 1107هـ ق وپس از فوت شاه سلیمان صفوى در سال 1105هـ ق کتابت شده است ، لذا در پارهاى از عبارتها تفاوتهایى با دیگر وقفنامههاى مذکور دارد، متن این وقفنامه چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله وسلام على عباده الذین اصطفى .
أمّا بعد: فهذا الکتاب المستطاب ممّا عمل وصنع واستنسخ من نماء الحمام الواقع فی أراضی نقشجهان ببلدة أصفهان من أوقاف السلطان المشکور المبرور والمحبور الواصل إلى رحمة الله الغفور، ناصب رایات العدل فی زمانه ومروّج الدین المبین فی عهده وأوانه ، الخاقان الغریق فی بحار الرحمة والغفران ، السلطان سلیمان رفعه الله إلى أعلى غرف الجنان فی روح وریحان .
فوقفته بأمره الأعلى حسب ما رسمه فی الوقفیة الشرعیة وشرطه فی الحجة الملیة ، على الشیعة الإمامیة الاثنى عشریة وقفآ بتآ بتلا لا یباع ولا یشترى ولا یوهب ولا یحبس عن مستحقّه ، وعلى من أخذه أن لا یحبسه مع عدم حاجته إلیه أن یرده إلى المتولی أو من یقوم مقامه فی کلّ ستة أشهر مرّة ، ومع عدم قضاء وطره یأخذه بإذن جدید.
وجعلت تولیته والنظر فیه لنفسی ، ثمّ لمن عیّنته لتولیة أوقافی ، ثمّ لمن عیّنه هذا المتولی وهکذا، ثمّ إلى العالم المحدّث الصالح المتوطن فی بلدة أصفهان ، ومع التشاح إلى من أخرجته القرعة منهم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه )، وکتب الداعی لخلود الدولة القاهرة محمدباقر بن محمدتقی المجلسی عفی عنهما فی شهر جمادى الأولى سنة سبع ومائة بعد الألف ، والحمد لله أوّلا وآخرآ، وصلّى الله على سیّد المرسلین محمد وعترته الأکرمین .
7 ـ نسخه شماره (689) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، مشتمل بر جلد هشتم «بحار الأنوار» علامه مجلسى است که در سده دوازدهم کتابت شده است .
متن این وقفنامه به سال 1108هـ ق تنظیم شده ومتن آن همانند وقفنامه شماره قبل است که گذشت.
لازم به تذکر است که پس از فوت علامه مجلسى به سال 1110هـ ق ظاهرآ تولیت این موقوفه به آقا جمال الدین محمد بن حسین خوانسارى رسیده است وبنابر اولین مدرکى که من در اختیار دارم به سال 1113هـ ق وقفنامهاى از وى موجود است که به توضیح آن میپردازیم ، اما بین سالهاى 1110 تا 1113هـ ق معلوم نیست کس دیگرى متولى این موقوفه بوده است یا خیر؟
8 ـ نسخه شماره (11882) کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى(ره) در قم ، مشتمل بر کتاب الصلاة «حاشیة الروضة البهیة » آقا جمال خوانسارى(ره)، کتابت اواخر سده یازدهم یا اوائل سده دوازدهم .
این نسخه به سال 1113هـ ق وقف شده است ومتن وقفنامه آن چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف الذی أنزل على عبده الکتاب ، علیه وآله صلواته وتحیاته الباقیة مرّ الدهور والأحقاب .
فهذا الکتاب المستطاب من جملة الکتب والنسخ التی استکتبت واستنسخت من نماء الحمام الموقوف على هذه الجهة المطلوبة والغایة المطلوبة الواقع فی أراضی نقشجهان بدار السلطنة أصفهان حماها الله تعالى عن خبائث حوادث الأیام ـ ما اُزیلت الأحداث والأخباث بماء الحمام ـ من الأوقاف السلیمانیة لازال أعلیحضرة واقفها غریقآ فی بحار الرحمة الربانیة .
لقد وقفته على حسب الأمر الأعلى على الشیعة الإمامیه الأثنى عشریة وقفا بتلا بتآ لا یباع ولا یشترى ولا یوهب ولا یحبس عن مستحقّه ، وجعلت تولیته والنظر فیه لنفسی ، ثمّ لأکبر أولادی الذکور، ثمّ لأکبر أولادهم الذکور ما تعاقبوا وتناسلوا، ومع انقراضهم فلأکبر الذکور من أولادی الإناث ، ومع فقدهم للعالم المحدّث الإمامی المتوطن فی دارالسلطنة المزبورة ، ومع التشاح لمن أخرجته القرعة الشرعیة منهم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه )، وأنا الداعی لدوام الدولة القاهرة جمال الدین محمد الخوانساری ـ عفى الله عنه ـ وکان ذلک فی شهر رمضان المبارک من شهور سنة مائة وثلاثة عشر بعد الألف من الهجرة المقدسة النبویة على الصادع بها اُلوف الصلاة والسلام والتحیة .
9 ـ نسخه شماره (925) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، مشتمل بر جلد اول «مشارق الشموس فی شرح الدروس » آقا حسین خوانسارى(ره) است که در سده دوازدهم کتابت شده است .
متن این وقفنامه که به سال 1117هـ ق تنظیم شده همانند نسخه قبل میباشد که در چند مورد
جزئى با آن تفاوت دارد که در تصویر دیده میشود.
پس از وفات آقا جمال خوانسارى به سال 1125هـ ق (و به قول اصح در سال 1123هـ ق) تولیت این موقوفه به خاندان خاتون آبادى اصفهان رسیده است واولین وقفنامه آن مربوط به محمدباقر بن اسماعیل خاتون آبادى است .
10 ـ نسخه شماره (698) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، مشتمل بر کتاب الطهارة تا پایان کتاب المضاربه «مسالک الافهام الى تنقیح شرائع الاسلام » شهید دوم است که در سده یازدهم کتابت شده است .
وقفنامه این کتاب به تاریخ 1126هـ ق ومتن آن چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف الذی أنزل على عبده الکتاب ، علیه وآله صلواته وتحیاته الباقیة مرّ الدهور والأحقاب .
وبعد: فهذا الکتاب المستطاب من جملة الکتب والنسخ التی استکتبت واستنسخت من نماء الحمام الموقوف على هذه الجهة المطلوبة والغایة المکتوبة ، الواقع فی أراضی نقشجهان بدار السلطنة أصفهان ـ حماها الله تعالى عن خبائث حوادث الأیام ما اُزیلت الأحداث والأخباث بماء الحمام ـ من الأوقاف السلیمانیة لا زال أعلیحضرة واقفها غریقآ فی بحار الرحمة الربانیة .
ولقد وقفته على حسب الأمر الأعلى على الشیعة الإمامیة الإثنى عشریة وقفآ بتآ بتلا لا یباع ولا یشترى ولا یوهب ولا یحبس من مستحقه ، وجعلت تولیته والنظر فیه لنفسی ثمّ لأکبر أولادی الذکور، ثمّ لأکبر أولادهم الذکور ما تعاقبوا وتناسلوا، ومع انقراضهم فلأکبر الذکور من أولادی الاناث ، ومع فقدهم للعالم المحدّث الإمامی المتوطن فی دارالسلطنة المزبورة ، ومع التشاح لمن أخرجته القرعة الشرعیة بینهم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین
یبدلونه )، وأنا الداعی لدوام الدولة القاهرة محمدباقر بن إسماعیل الحسینی الخاتون آبادی عفا الله عنهما، وکان ذلک فی شهر ذی الحجة الحرام من شهور سنة ست وعشرین ومائة بعد الألف من الهجرة المقدسة النبویة على الصادع بها اُلوف الصلاة والسلام والتحیة . سجع مهر بیضوى «محمدباقر الحسینی ».
11 ـ نسخه شماره (441) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، مشتمل بر بخش عقود کتاب «مسالک الافهام » شهید ثانى ، به خط عبدالله کتابت سال 1124هـ ق.
وقفنامه این کتاب نیز به سال 1126هـ ق کتابت شده است وعبارات آن همانند نسخه شماره 10 میباشد.
ظاهرآ این موقوفه از اواخر دوران صفویه تا زمان قاجاریه در اختیار خاندان خاتون آبادى بوده است وآخرین وقفنامه که در اختیار می باشد با تولیت محمدحسین بن عبدالباقى خاتون آبادى است .
12 ـ نسخه شماره (707) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، مشتمل بر کتاب النذور تا پایان کتاب الدین از «شرح مفاتیح الشرایع » آقا محمدهادى بن مرتضى کاشانى ، به خط محمدرضا بن محمدعلى مشهور به آقاجانى در شوال 1223هـ ق.
متن وقفنامه آن که به سال 1223هـ ق تنظیم شده چنین است :
هوالواقف على الضمائر
بسم الله الرحمن الرحیم وبه نستعین
الحمدلله الواقف على أسرار العباد، والصلاة والسلام على محمد وآله الأمجاد.
وبعد: فهذا المجلد الثالث المسمّى بمفاتیح المطاعم والمشارب ممّا استنسخ من نماء حمام الواقع فی أراضی میدان نقشجهان ببلدة أصفهان من أوقاف السلطان المبرور المحبور الواصل إلى
رحمة ربّه الغفور السلطان سلیمان رفعه الله أعلى غرف الجنان .
فوقفته من حیث رسمه الوقفیة الشرعیة وشرطه فی الحجة المثبتة على الشیعة الاثنى عشریة کثرهم الله من بین البریة وقفآ جامعآ بشرائط اللزوم والأرکان مانعآ من البیع والصلح والهبة والرهان ، وعلى المتولی أن لا یحبس عن مستحقّه ، وعلى من أخذه أن لا یحبس عنده مع عدم حاجته إلیه ، وأن یردّه إلى المتولّی أو من یقوم مقامه فی کلّ ستّة أشهر مرّة ومع عدم قضاء یأخذه بإذن جدید.
وجعلت تولیة الأخذ والاعطاء للولد الأعز محمدحسن أحسن الله حاله وجعل حاله مستقبل خیر من ما مضى وفقه الله تعالى وأذهب الله عنه الألم والمحن بحق الخالق ذو المنن ، ثمّ من أولاده الذکور، ثمّ الذکور من الاناث على النهج ، ثمّ الذکور من أولاد الاخوان ، ثمّ الأخوات على الترتیب المذکور مع تقدّم الأعلى على الأسفل فی جمیع المراتب ، ثمّ العالم المحدّث الإمامی المتوطن فی بلدة أصفهان ، ومع التشاح لمن أخرجته القرعة الشرعیة .
وکتب الفقیر عفوالله الغنی محمدحسین بن عبدالباقی الحسینی اُوتیا کتابهما بالیمین یوم الدین وواقفآ مواقف الآمنین ، وکان ذلک فی شهر ذی الحجة الحرام من شهور سنة 1223هـ ق.
عین همین وقفنامه در آغاز جزء دوم کتاب به سال 1225هـ ق تکرار شده است.
ب: موقوفات بهرام بیک

یکى از شخصیتهائى که در سده سیزدهم هـ ق به این کار خیر پرداخته «بهرام بیک » نامى است که در اصفهان میزیسته ، ولى از نام وى در کتابهاى تاریخى وتراجم مربوط به اصفهان اثرى یافت نشد، ولکن طبق اسناد موجود قبل از سال 1280هـ ق وفات یافته است ودو مزرعه به نام موران وطهرانچى (طیرانچى ) را جهت خرید کتاب وقف نموده است .
برخى از وقفنامههاى وى به ترتیب تاریخى چنین اند :
1 ـ نسخه شماره (730) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، کتاب «ارشاد الاذهان » علاّمه حلى(ره)، کتابت سده دوازدهم ، متن وقفنامه چنین است :
این کتاب ارشاد از جمله کتبى است که به فرموده سرکار حجة الاسلام روحى وارواح العالمین فداه از وجه منافع ملک وقفى مرحوم بهرام بیک از مزرعتین موران وطهرانچى حقیر در این سال ابتیاع کردهام فى شهر ربیع المولود سنه 1280هـ ق، وباید در هر سال ماه مبارک رمضان به نظر برسانند.
سجع مهر: «عبده الراجى اسدالله بن محمدباقر الموسوى »، «محمد حسن بن مرتضى الموسوى »، «عبده محمدحسن الموسوى ».
2 ـ نسخه شماره (972) کتابخانه دانشگاه اصفهان ، برگهایى از چاپ سنگى «شرح فوائد ضیائیه » جامى در پایان کتاب «الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة » شهید دوم ، کتابت 1233هـ ق افزوده شده است وبر روى آن وقفنامه ثبت شده است ، متن وقفنامه آن چنین است :
وقف شده این مجلد کتاب شرح جامى بر کافه طلبه علوم دینیه از ساکنین دارالسلطنه اصفهان از نماء موران وطیرانچى از موقوفات مرحوم بهرام بیک غفرله ، وشرط شد در هر سال ماه مبارک رمضان به نظر برسانند فى شهر شوال سنة 1283هـ ق، سجع مهر: «عبده الراجى اسدالله بن محمد باقر الموسوى ».
3 ـ نسخه شماره (41) کتابخانه حاج آقا هادى نجفى اصفهان ، کتاب «محضر الشهود» حاجى بابا قزوینى ، به خط سیّد حسن بن عبدالمجید حسینى اصفهانى مشهور به سادات قاضى عسکر، کتابت 13 ربیع الآخر 1268هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
بسم الله تعالى ، وقف شد این مجلد کتاب محضر الشهود رد بر یهود بر کسانى که قابل انتفاع از آن بوده باشند، بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک غفرله از نماء مزرعتین موران وطیرانچى ، وشرط شد هر ساله در شهر رمضان المبارک به نظر برسانند، فى شهر رمضان المبارک سنة 1295هـ ق. سجع مهر: «عبده محمدجعفر بن محمدباقر الموسوى ».
4 ـ نسخه شماره (32) کتابخانه حاج آقا هادى اصفهانى ، کتاب «الانجیل » کتابت سده یازدهم هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
بسم الله، وقف شد این مجلد کتاب انجیل بر کسانى که طالب انتفاع از آن بوده باشند از ساکنین دارالسلطنه اصفهان ، بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک غفرله از نماء ومنافع مزرعتین موران وطهرانچى ، وشرط شد هر ساله در شهر رمضان المبارک به نظر برسانند فى 15 شهر شعبان المعظم 1296هـ ق. سجع مهر: «عبده الراجى محمدجعفر بن محمدباقر الموسوى ».
5 ـ نسخه شماره (24) کتابخانه حاج آقا هادى نجفى اصفهانى ، کتاب «ایناس سلطان المؤمنین » سیّد محمد بن على بن حیدر موسوى عاملى مکى ، کتابت سده دوازدهم هـ ق ونزدیک عصر مؤلف ، وقفنامه کتاب چنین است :
بسم الله تعالى ، وقف شد این مجلد کتاب ایناس بر طلبه علوم دینیه از ساکنین دارالسلطنه اصفهان بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک از نماء مزرعتین موران وطیرانچى ، وشرط شد هر ساله در شهر رمضان المبارک به نظر برسانند، فى 7 شهر رجب المرجب سنة 1296هـ ق .
6 ـ نسخه شماره (970) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، جلد دوم کتاب «مسالک الافهام » شهید دوم ، به خط عبدالله بن حسن بن على بن محفوظ حسینى مشهور به جبیلى وبنوتمام از نسل محمد بن اسماعیل بن صادق علیه السلام ، کتابت 965 و975، متن وقفنامه چنین است :
هوالواقف على الضمائر، وقف شد این مجلد ثانى کتاب مسالک بر طلبه علوم دینیه از سکنه دارالسلطنه اصفهان بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک غفرله از منافع دو مزرعه موران وطهرانچى ، وشرط ]شد[ هر ساله در شهر رمضان المبارک به نظر برسانند، فى شهر ذى الحجة الحرام سنة 1297هـ ق .
در بالاى همین برگ این یادداشت نیز آمده است :
این از جمله کتبى است که از جناب آخوند ملا على میرزا خرید شده به جهت وقف از نماء موران وطهرانچى فى شهر جمادى الثانیه سنة 1297 هـ ق.
7 ـ نسخه شماره (944) کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان ، کتاب «شرح مفاتیح الشرائع » آقا محمدهادى بن مرتضى کاشانى ، به خط محمد رضى به سال 1229هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
هوالواقف ، وقف شد این مجلد اول شرح آقا هادى بر مفاتیح فیض رحمة الله علیه بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک از نماء مزرعتین موران وطهرانچى ، وشرط شد هر ساله در شهر رمضان به نظر متولى برسانند، وبر کافه طلاب علوم دینیه از ساکنین دارالسلطنه اصفهان وقف شد فى شهر محرم سنة 1303هـ ق .
8 ـ نسخه شماره (119) کتابخانه حاج آقا هادى نجفى اصفهانى ، کتابى در پزشکى کتابت سده سیزدهم هـ ق، وقفنامه آن چنین است :
بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک از نماء مزرعتین موران وطهرانچى وقف شد بر طلاب علوم دینیه اصفهان ، وشرط شد در شهر رمضان به نظر برسانند فى 10 شعبان سنة 1305هـ ق، سجع مهر: «عبده محمدجعفر بن محمدباقر الموسوى » .
9 ـ نسخه شماره (205) کتابخانه حاج آقا هادى نجفى اصفهانى ، کتاب «فهرس تهذیب الأحکام » به خط سیّد محمد بن میر حمزه حسنى خراسانى ، کتابت شعبان 1254هـ ق، متن وقفنامه آن چنین است :
بر حسب وصیت مرحوم بهرام بیک طاب ثراه از نماء مزرعتین وقف شد بر کافه طلاب علوم دینیه اصفهان ، وشرط شد همه ساله در شهر رمضان به نظر برسانند، فى شهر رمضان سنة 1313هـ ق. سجع مهر: «عبده الراجى محمدجعفر بن محمدباقر الموسوى » .
10 ـ نسخه شماره (209) کتابخانه ابن مسکویه (فرهنگ وهنر) اصفهان ، کتاب «شرح الکافى » حویزى ، متن وقفنامه چنین است :
بر حسب وصیت مرحوم مبرور بهرام بیک از نماء مزرعتین موران وطهرانچى وقف شد بر کافه طلاب علوم دینیه ، وشرط شد هر ساله در شهر رمضان به نظر متولى برسانند واذن مجدد حاصل نمایند، وجرت الصیغة ، تحریرآ فی شهر رمضان سنة 1313هـ ق.
ج: موقوفات حاج محمد بن على محمودآبادى

حاج محمد بن على محمودآبادى یزدى در سده سیزدهم بخشى از در آمد آب واملاک موقوفه خود در روستاى محمودآباد یزد را جهت استنساخ وخرید کتاب اختصاص داده است . نسخه هاى زیر از موقوفات وى به دست آمد :
1 ـ نسخه شماره (434) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «کفایة المقتصد» محقق سبزوارى ، کتابت چهارم رجب 1137هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
بسم الله الواقف الموفق
وقف مؤبّد وحبس مخلّد صحیح معتبر شرعى نمودم اقل العلماء والسادات والحاج محمدحسین بن المرحوم الحاج میر عبدالرحیم یزدى محمودآبادى این مجلد کتاب مستطاب کفایه را مع چند مجلد کتب مفصله دیگر در احادیث وفقه استدلالى بر طلاب علوم دینیه وفقهاء اثنا عشریه قربة إلى الله تعالى وطلبآ لمرضاته از بابت مال الاجاره موقوفات مرحمت وغفران مآب حاج محمد بن المرحوم حاج على من القریة ، مقرّر آنکه طلاب زیاده از قدر احتیاج در نزد خود نگاه ندارند وقبض بسپارند وهر شش ماه کامل به نظر متولى یا نائب خاص او برسانند واحتیاج واقف مقدم است بر غیر، وتولیت آن مادام الحیاة به نفس خود مفوض نمودم وبعد به اولاد نسلا بعد نسل وبطنآ بعد بطن ، وصیغه شرعیه جارى نمودم وبه تصرّف وقف دادم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه )، تحریرآ فى شهر جمادى الثانیة سنة 1248هـ ق .
2 ـ نسخه شماره (427) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «کفایة المقتصد» محقق سبزوارى ، کتابت محرم 1133هـ ق، متن وقفنامه کتاب چنین است :
بسم الله الواقف تعالى
وقف مؤبّد وحبس مخلّد صحیح شرعى نمودم اقل العلماء والسادات والحاج محمدحسین بن المرحوم الحاج میر عبدالرحیم الیزدى المحمودآبادى از بابت مال الاجاره موقوفات مرحوم مغفور حاج محمد بن المرحوم حاج على محمودآبادى قربة إلى الله تعالى وطلبآ لمرضاته این مجلد کتاب مستطاب کفایه سبزوارى را مع چند مجلد کتب مفصله دیگر را بر طلاب علوم دینیه وفقهاء اثنا عشریه که از آنها منتفع شوند وواقف ومتولى را به دعاء خیر یاد وشاد فرمایند، مقرّر آنکه احتیاج واقف مقدم بوده باشد بر غیر، وهر کس بگیرد قبض بسپارد وهر شش ماه به نظر متولى یا نائب خاص او برسانند وزیاده از قدر احتیاج نزد خود نگاه ندارند. وتولیت آن را مفوض نمودم به نفس خود مادام العمر وبعد به اولاد نسلا بعد نسل وبطنآ بعد بطن ، وصیغه شرعیه جارى نمودم وبه تصرف وقف دادم ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه ) تحریرآ فى شهر جمادى الثانیة سنة 1248هـ ق.
3 ـ نسخه شماره (320) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «مسالک الافهام » شهید دوم ، به خط محسن بن جمعه بن على زبیدى نجفى ، کتابت سال 1003 و1004هـ ق در نجف اشرف ، متن وقفنامه کتاب چنین است :
بسم الله خیر الأسماء
وقف مؤبد وحبس مخلّد نمودم اقل السادات محمدحسین یزدى محمودآبادى قربة الى الله این مجلد را با چند مجلد دیگر بر طلبه علوم دینیه از بابت منافع میاه واملاک موقوفه مرحمت شان حاجى محمد ولد مرحوم حاج على من القریة ، وتولیت کتب موقوفه مفوض است به کمترین وبعد به اولاد حقیر نسلا بعد نسل ، واگر به غیر داده شود قبض بسپارند وزیاد از احتیاج نزد خود نگاه ندارند ورأس هر شش ماه به نظر متولى برسانند، وصیغه وقف جارى گردید وبه تصرف وقف داده شد ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه ) حرّر فى 9 شهر جمادى الاولى سنة 1251هـ ق .
4 ـ نسخه شماره (307) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «مسالک الافهام » شهید دوم ، کتابت سال 1262هـ ق، وقفنامه کتاب چنین است :
بسم الله تعالى شأنه العزیز
وقف مؤبّد وحبس مخلّد نمودم اقل السادات محمدحسین یزدى محمودآبادى قربة الى الله این مجلّد کتاب را با چند مجلد دیگر از کتب فقه استدلالى واحادیث بر طلبه علوم دینیه ، وتولیت آن مفوض است به خود واقف وبعد به اولاد او نسلا بعد نسل ، واحتیاج متولى مقدم است بر غیر، واگر به غیر داده شود قبض بسپارند ورأس هر شش ماه به نظر متولى برسانند وزیاده از احتیاج نزد خود نگاه ندارند، ووقف بودن کتب مزبوره از بابت منافع میاه واملاک موقوفه مرحمت شان حاج محمد ولد مرحوم حاج على من القریة میباشد، وجرى الصیغة على النحو المزبور ووقع الاقباض ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه ) وحرّر فى 9 شهر جمادى الاولى سنة 1251هـ ق. سجع مهر: «الواثق بالله الغنى محمدحسین الحسینى » (ش 27).
5 ـ نسخه شماره (556) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى ، کتابت اسماعیل بن قطب الدین بسطامى ، به سال 1101 در مشهد رضوى ، متن وقفنامه کتاب چنین است :
بسم الله الواقف على السرائر
وقف مؤبّد وحبس مخلّد صحیح شرعى نمودم اقل السادات والحاج محمدحسین بن المرحوم المبرور المغفور الحاج میر عبدالرحیم محمودآبادى از بابت منافع میاه واملاک موقوفه معلومه مفصله در وقف نامچه علیحده که واقف آن مرحمت وغفران پناه رضوان آرامگاه خیر الحاج حاجى محمد خلف مرحوم حاجى على من القریة است قربة إلى الله وطلبآ لمرضاته این مجلد کتاب را با چند مجلد دیگر از کتب احادیث وکتب استدلالى فقهى بر طلاب علوم دینیه وفقهاى اثنا عشریه ، وتولیت آن مفوض است به خود واقف وبعد با اولاد واقف نسلا بعد نسل وعقبآ بعد عقب إلى أن یرث الله الأرض ومنّ علیها، واحتیاج واقف مقدم است بر غیر وچنانچه به غیر داده شود قبض از او بگیرند وزیاده از شش ماه در نزد خود نگاه ندارند ودر رأس هر شش ماه به نظر متولى برسانند، ومصرف وقف داده شد بعد از اجراى صیغه بشرط أن لا یبدل ولا یغیر ( فمن بدّله بعد ما سمعه فإنّما اثمه على الذین یبدلونه ) تحریرآ فى شهر رمضان المبارک سنه 1262هـ ق.
د: موقوفات حاج رمضان کرمانى

حاج رمضان کرمانى ظاهرآ در یزد ونواحى آن میزیسته وبخشى از املاک خود را جهت خرید کتاب وقف نموده است ، دو وقفنامه از وى به دست آمد بدین عناوین :
1 ـ نسخه شماره (305) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «شرح المختصر النافع الصغیر» سید على طباطبائى ، به خط سیّد اسماعیل بن میر هادى بیرجندى قائنى ، کتابت سال 1204هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
از ربع منافع رقبات موقوفه ثلثى مرحمت شان فردوس مکان خیر الحاج والعمار عمدة التجار حاج رمضان کرمانى خریده شده به ثمن مبلغ دوازده تومان نقد رایج خزانه عامره از قرار ریال سلطانى عددى 28 نخود فى یکهزار دینار، حرر فى 22 شهر جمادى الثانیه 1269هـ ق. سجع مهر: «العبد القاصر محمدباقر».
2 ـ نسخه شماره (865) کتابخانه سریزدى یزد، کتابت «تهذیب الاحکام » کتابت سده یازدهم هـ ق، متن وقفنامه چنین است :
دو جلد اول تهذیب شیخ طوسى أعلى الله مقامه خریده شد از ربع منافع رقبات ثلثى موقوفه مرحمت شان کهف الحاج حاج رمضان کرمانى .. عدد.. 28 نخود فى ...
هـ: موقوفه میرزا محمد طبسى

میرزا محمد مشهور به طبسى در آمد اجاره دکان شورمالى خود در روستاى سریزد را وقف خرید کتاب نموده است ، نسخهاى از این وقفنامه به دست آمد بدین عنوان :
نسخه شماره (378) کتابخانه سریزدى یزد، کتاب «حیات القلوب » علامه مجلسى ، کتابت سده سیزدهم ، متن وقفنامه چنین است :
وقف مؤبّد وحبس مخلّد گردید این مجلد دوم از کتاب «حیوة القلوب » از بابت مال الاجاره حانوت شورمالى در قریه سریزد که مرحمت شان خیر الحاج حاجى الحرمین الشریفین حاجى میرزا محمد شهیر بطبسى حبس نمودهاند الى مدت معینى منافع آن را قرآن وکتاب ابتیاع نموده وقف بر اولاد آن مرحمت شان نمایند بر اولاد آن مرحمت شان که تلاوت وقرائت ومطالعه نمایند وثواب آن را به روح واقف ووالدین واخوان واقف ... نمایند، ونزد هر یک از اولاد که باشد چنانچه محتاج به مرمت وصحافى باشد مرمت وصحافى را بر انتفاع مقدم دارند، وقفآ صحیحآ شرعیآ وکان ذلک فى شهر رمضان المبارک سنة 1273هـ ق .
در پایان تذکر این نکته بایسته است که در فهارس نسخههاى خطى بعضآ به برخى از وقفنامههاى مذکور اشاره شده است ولى چون تصویرى از وقفنامه در دسترس نبود از ذکر آن خوددارى شد. این بحث گسترش وجستجوى فراوان میطلبد وبدین اندازه بسنده شد، والله الموفق وهو خیر معین .
منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 74